1. Czynniki w środowisku pracy
Czynniki występujące w środowisku pracy można podzielić na trzy grupy:
• Czynniki niebezpieczne
• Czynniki szkodliwe
• Czynniki uciążliwe
Każdy z wymienionych wyżej rodzajów czynników charakteryzuje się innym stopniem oddziaływania na pracowników, różne mogą też być jego konsekwencje. Niemniej jednak należy pamiętać, iż zasady określania charakterystyk czynników powodują, że czynnik, który w danej chwili jest jedynie uciążliwy – przekształcić się może w czynnik szkodliwy, ten zaś – w czynnik o charakterze niebezpiecznym.
Definicje
Czynnikiem niebezpiecznym jest czynnik, który może prowadzić do powstania u pracującego urazu (wypadku przy pracy.
Czynnikiem szkodliwym jest czynnik, którego oddziaływanie na pracującego może prowadzić lub prowadzi do schorzenia, traktowanego jako choroba zawodowa.
Czynnik uciążliwy to czynnik, którego oddziaływanie na pracownika może być przyczyną złego samopoczucia lub nadmiernego zmęczenia, które nie prowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Może on jednak prowadzić do dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby i obniżenia wydajności.
2. Podział czynników
2.1 Czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka w sposób najczęściej nagły mogą spowodować u niego uraz (wypadek przy pracy). Do grupy tej zaliczamy kilka podstawowych typów zagrożeń:
– zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi,
– zagrożenia elementami ostrymi i wystającymi,
– zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi,
– zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym,
– zagrożenia poparzeniem,
– zagrożenia pożarem lub/i wybuchem.
2.2 Czynniki szkodliwe działające na pracownika przez dłuższy okres mogą spowodować obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej pracownika lub zmiany w stanie jego zdrowia a w konsekwencji doprowadzić do choroby zawodowej. Czynniki
te dzielimy na cztery podstawowe typy:
1. Czynniki fizyczne
– hałas (ustalony i nieustalony, hałas infradźwiękowy, hałas ultradźwiękowy),
– mikroklimat (zimny, gorący),
– promieniowanie optyczne (widzialne, podczerwone i ultrafioletowe),
– promieniowanie jonizujące,
– promieniowanie laserowe,
– pole elektromagnetyczne (niskiej i wysokiej częstotliwości),
– pole elektrostatyczne,
– pyły przemysłowe,
– wibracja (ogólna i oddziałująca na organizm człowieka przez kończyny górne).
2. Czynniki chemiczne
a) podział w zależności od działania na organizm ludzki
– substancje toksyczne,
– substancje drażniące,
– substancje uczulające,
– substancje rakotwórcze,
– substancje mutagenne,
– substancje upośledzające układ rozrodczy,
b) podział w zależności od sposobu wchłaniania
– przez drogi oddechowe,
– przez skórę i błony śluzowe,
– przez przewód pokarmowy.
3. Czynniki biologiczne
– mikroorganizmy roślinne i zwierzęce (bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki)
i wytwarzane przez nie toksyny i alergeny,
– makroorganizmy roślinne i zwierzęce.
2.3. Czynniki uciążliwe
Do głównych kategorii czynników o charakterze uciążliwym zaliczyć można:
Mikroklimat (wysoka wilgotność)
Monotonia
Obciążenie psychiczne
Obciążenie statyczne
Oświetlenie
Wysiłek fizyczny
3. Charakterystyka czynników.
3.1 Czynniki niebezpieczne.
3.1.1 Czynniki mechaniczne
Czynniki mechaniczne stanowią najszerszą grupę czynników występujących w środowisku pracy o charakterze niebezpiecznym. Zapobieganie zagrożeniom wywoływanym przez czynniki mechaniczne odbywać się może w dwojaki sposób:
a) Na etapie projektowania danego urządzenia czy maszyny – poprzez konstrukcyjne wyeliminowanie czynnika (np. ostrych krawędzi), lub też zminimalizowanie prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji, w której dojść może do wypadku,
b) Poprzez ograniczanie (całkowite bądź częściowe) obecności pracownika w obszarze zagrożonym, lub też poprzez minimalizację prawdopodobieństwa zetknięcia się pracownika z czynnikiem o charakterze niebezpiecznym (np. automatyczne blokowanie wejścia od pomieszczenia, w którym zachodzi niebezpieczny proces, stosowanie przegród ograniczających dostęp pracownika do przetwarzanego materiału).
Poza wspomnianymi powyżej rozwiązaniami warte wspomnienia są także inne metody polegające na stosowaniu środków ochrony indywidualnej (np. rękawice chroniące przed urazem mechanicznym, odzież ochronna stosowana przy zagrożeniu pochwycenia i wplatania się w ruchome części, niepalna odzież impregnowana, obuwie antyelektrostatyczne, okulary przeciwodpryskowe, osłony twarzy) oraz odpowiednia wizualizacja informacji o istniejących zagrożeniach (w szczególności w przypadku substancji niebezpiecznych).
3.1.2 Prace na wysokości
Za prace na wysokości uważa się prace wykonywane co najmniej 1 metr od poziomu podłogi lub ziemi. Przejścia oraz dojścia do takich stanowisk pracy powinny zabezpieczać osoby wykonujące prace przed upadkiem specjalną balustradą. Do elementów, które wymagają zabezpieczenia należą:
• Otwory w stropach, na których prowadzone są roboty lub do których możliwy jest dostęp ludzi,
• Otwory w ścianach zewnętrznych obiektu budowlanego, stropach lub inne, których dolna krawędź znajduje się poniżej 1,1 m od poziomu stropu lub pomostu,
• Otwory pozostawione w czasie wykonywania robót w ścianach, w szczególności otwory na drzwi, balkony, szyby dźwigów.
Powyższe elementy powinny zostać zabezpieczone balustradą, składającą się z deski krawężnikowej o wysokości 15 cm i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolna przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą powinna zostać wypełniona w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem
3.1.3 prąd elektryczny
Czynnik ten stanowić może przyczynę wypadków nie tylko o charakterze porażenia, lecz także innych wypadków, związanych m.in. z upadkiem z wysokości, prowadzącym do śmierci. Z tego względu starania mające na celu minimalizację występowania czynnika posiada istotne znaczenie w przypadku prac o charakterze budowlanym.
Do głównych zagrożeń związanych z działaniem prądu elektrycznego w miejscu pracy należą porażenia, zagrożenie pożarowe oraz zagrożenie wybuchem.
W tych przypadkach wyróżnić można wiele metod zapobiegania, z których większość koncentruje się na zastosowaniu odpowiednich środków technicznych w postaci obudów, osłon, zagrodzeń bądź też przeszkód uniemożliwiających pracownikom przebywanie lub kontakt z obszarem zagrożenia. Niemniej jednak należy pamiętać, że w ponad 70% wypadków, w których przyczyną jest działanie prądu, powodem zdarzenia jest nieodpowiednie zachowanie się osoby obsługującej bądź przebywającej w otoczeniu urządzenia elektrycznego. Z tego też względu istotną rolę odgrywać powinny środki nie stanowiące rozwiązań technicznych, lecz wymaganie od pracowników stosowania się do zasad bezpieczeństwa, szkolenia dla pracowników, a także odpowiedni ich dobór pod kątem kwalifikacji w zakresie obsługi urządzeń elektrycznych.
Koszty minimalizacji ryzyka związanego z działaniem prądu elektrycznego są bardzo zróżnicowane w zależności od skali i typu działań prowadzonych przez przedsiębiorcę. Zdecydowanie najtańszą formą zapobiegania niebezpieczeństwu jest wspomniane na początku znakowanie urządzeń oraz stosowanie przegród.
W/g aktualnie obowiązującej Polskiej Normy, napięcia bezpieczne to takie napięcia, których wartości są mniejsze niż wymienione w normie i w znacznym stopniu zależą od warunków środowiskowych przebywania człowieka oraz od rodzaju napięcia.
3.2 Czynniki szkodliwe
3.2.1 Czynniki fizyczne
3.2.1.1 Hałas- nieprzyjemne narażenie słuchowe wywołane drganiami akustycznymi, niepożądane w danym miejscu, czasie i warunkach. W zależności od częstotliwości drgań akustycznych rozróżnia się hałas słyszalny i niesłyszalny. Potocznie za hałas uważa się drgania akustyczne zakresu słyszalnego w zakresie16Hz – 16000Hz. Poniżej dolnej granicy hałasu słyszalnego tj. poniżej 16Hz występuje hałas infradźwiękowy od 2Hz – 50Hz i powyżej górnej granicy hałasu słyszalnego tj. powyżej 16000Hz występuje hałas ultradźwiękowy.
Hałas słyszalny
W pracy zawodowej można wyróżnić trzy rodzaje hałasu słyszalnego:
Hałas ustalony, którego wielkość natężenia w ciągu jednej zmiany roboczej jest stała lub zmienia się nie więcej niż 5 dB.
Hałas nieustalony – wielkość natężenia w ciągu jednej zmiany roboczej jest zmienna, a różnice w natężeniu są większe niż 5 dB.
Hałas impulsowy zwany uderzeniowym – składa się z jednego, kilku lub całej serii impulsów dźwiękowych, z których każdy trwa mniej niż 0,2 sekundy charakteryzujących się gwałtownym spadkiem poziomu ciśnienia akustycznego.
Hałas o stosunkowo niewielkiej intensywności 75 – 85 dB, działający przez dłuższy czas – kilka, kilkanaście lat – może być przyczyną trwałego uszkodzenia słuchu, jak również powstania i rozwinięcia się w organizmie chorób o podłożu nerwicowym. Narządem krytycznym dla hałasu jest ucho wewnętrzne (a dokładnie jego część słuchowa zwana ślimakiem), zaś efektem działania — postępujący niedosłuch odbiorczy. Hałas jako czynnik stresowy wywołuje również tzw. skutki pozasłuchowe. W szczególności może oddziaływać na:
· układ krążenia (sprzyja rozwojowi nadciśnienia tętniczego, może powodowa tachykardię),
· układ pokarmowy (sprzyja rozwojowi choroby wrzodowej),
· układ nerwowy (zespoły nerwicowe),
· układ hormonalny (ilościowe zmiany hormonów),
· psychikę.
Źródłem hałasu w środowisku pracy są maszyny, narzędzia, urządzenia i procesy technologiczne.
Uszkodzenie słuchu może być spowodowane bądź jednorazową ekspozycją na hałas o bardzo wysokim poziomie ciśnienia akustycznego (eksplozja, wystrzał broni palnej), co nazywane jest urazem akustycznym, bądź — co w środowisku pracy jest znacznie częstsze — wieloletnim narażeniem na hałas o stosunkowo umiarkowanym poziomie, takie uszkodzenie słuchu określane jest jako uszkodzenie słuchu spowodowane hałasem.
Uszkodzenie słuchu spowodowane wieloletnią ekspozycją na hałas przemysłowy jest z reguły uszkodzeniem obuusznym i symetrycznym (jakkolwiek w ostrym urazie akustycznym, np. po wystrzałach z broni palnej ubytek słuchu w obu uszach może być różny).
W Polsce za kryterium rozpoznania choroby zawodowej przyjęto występowanie u osób długotrwale zawodowo narażonych na hałas (powyżej 10 lat) uszkodzenie słuchu przewyższające w uchu lepiej słyszącym wartość 45 dB poziomu słuchu.
Ograniczenie ekspozycji na hałas obejmuje:
1) metody techniczne tłumienia hałasu, do których należą:
· odpowiednia konstrukcja narzędzi, maszyn i urządzeń,
· odpowiednia konserwacja narzędzi, maszyn i urządzeń w trakcie ich używania,
· techniczne wyciszanie narzędzi, maszyn i urządzeń,
· odpowiednie rozwiązanie antyakustyczne wnętrz środowiska pracy (hale przemysłowe, kabiny dźwiękochłonne) i środowiska zamieszkania.
W przypadku braku możliwości zmniejszenia poziomu hałasu metodami technicznymi konieczne jest zastosowanie indywidualnych ochronników słuchu, zmniejszających istotnie wielkość energii akustycznej, docierającej do ucha. W zależności od typu zastosowanej ochrony wielkość tłumienia dźwięków waha się od 6 dB do 50 dB. Ochronniki osobiste wielokrotnego użytku muszą być przechowywane w czystych pojemnikach i należy je myć po każdym użyciu. Zakładanie ochronników jednorazowego i wielokrotnego użycia musi być wykonane czystymi rękami.
2) przedsięwzięcia organizacyjno-administracyjne.
Ograniczenie zagrożenia hałasem metodami organizacyjno-administracyjnymi obejmuje odpowiednią organizację czasu pracy, prowadzącą do obniżenia średnich (równoważnych) poziomów ciśnienia akustycznego w przeliczeniu na zmianę roboczą. W przypadku stanowisk ruchomych może to być:
skrócenie do minimum niezbędnego ze względów technologicznych, efektywnego czasu narażenia na wysokie poziomy ciśnienia akustycznego, występujące w otoczeniu urządzeń i maszyn przemysłowych, np. w przypadku stanowisk operatorów sprężarek — skrócenie czasu przebywania w ich bezpośrednim sąsiedztwie;
dublowanie i rotacja pracowników;
wydzielanie specjalnych pomieszczeń do czasowego wypoczynku zwłaszcza wtedy, gdy w dyspozytorniach lub kabinach sterowniczych występują poziomy porównywalne do mierzonych w bezpośrednim otoczeniu maszyn i urządzeń. Na stacjonarnych stanowiskach pracy pożądane jest:
wprowadzanie czasowych przerw w pracy maszyn i urządzeń, umożliwiających odpoczynek pracowników;
wydzielanie pomieszczeń do czasowego wypoczynku, gdy maszyny lub urządzenia pracują w sposób ciągły;
dublowanie i rotacja pracowników.
Hałas infradźwiękowy
Infradźwięki występujące w środowisku są dwojakiego pochodzenia: naturalnego i sztucznego (przemysłowego i transportowego). Naturalnymi źródłami infradźwięków są m.in. wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi, wodospady, wiatry, burze, wzburzone morze. Najsilniejszymi sztucznymi źródłami infradźwięków są wybuchy atomowe i termojądrowe, a najbardziej powszechnymi — środki transportu (samochody, helikoptery, statki, lokomotywy). Wysokie poziomy infradźwięków występują również w otoczeniu szeregu urządzeń i maszyn przemysłowych.
Najistotniejszymi źródłami narażenia zawodowego są: lokomotywy, samochody ciężarowe, autobusy i tramwaje, jednostki pływające, sprężarki, dmuchawy, pompy (np. próżniowe), piece hutnicze (łukowy, segmentowy), konwertory tlenowe, młoty kuźnicze, młyny kulowe, wentylatory i inne.
Prawdopodobne skutki zdrowotne ( stwierdzone w warunkach laboratoryjnych):
– zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego oraz układu oddechowego i hormonalnego.
– wydłużenie czasu reakcji oraz zmniejszenie spostrzegawczości,
– ból uszu, czasowe przesunięcie progu słuchu,
– zaburzenia rozumienia mowy.
Objawy działania na organizm: poczucie ogólnej niedyspozycji, osłabienie, uczucie strachu, mrowienie skóry, nudności, bóle głowy, kaszel, przyśpieszenie tętna, zaburzenia rytmu serca, obniżenie ciśnienia krwi, wzrost liczby oddechów, pogorszenie ostrości widzenia
Hałas ultradźwiękowy
Źródłem ultradźwięków rozchodzących się w powietrzu są: gwizdki na psy, odstraszacze, przeciwwłamaniowe urządzenia alarmowe, myjki ultradźwiękowe.
Ultradźwięki powietrzne (w tym hałas ultradźwiękowy) mogą wnikać do organizmu człowieka zarówno przez narząd słuchu, jak i przez całą powierzchnię ciała. Możliwe jest wówczas wystąpienie zarówno słuchowych, jak i pozasłuchowych skutków działania ultradźwięków.
Skutki słuchowe, takie jak np. czasowe przesunięcie progu słuchu tłumaczone jest generowaniem przez ultradźwięki słyszalnych dźwięków subharmonicznych o poziomach ciśnienia akustycznego często tego samego rzędu, co podstawowa składowa ultradźwiękowa. W następstwie tego zjawiska dochodzi do ubytków słuchu właśnie dla częstotliwości subharmonicznych ultradźwięków.
Pozasłuchowe skutki działania obejmują m.in. ujemny wpływ ultradźwięków na:
układ krążenia, narząd przedsionkowy, czynność układu nerwowego, procesy termoregulacyjne, procesy przemiany materii.
Ujemny wpływ na narząd przedsionkowy przejawia się bólami i zawrotami głowy, zaburzeniami równowagi, nudnościami.
Z kolei zaburzenia w układzie krążenia wiążą się z pogorszeniem ukrwienia mięśnia sercowego i tkanek obwodowych. Objawami tych zaburzeń są spadki ucieplenia skóry, nagłe bledniecie lub zaczerwienienie skóry twarzy i szyi, zwolnienie czynności serca, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi itp.
U osób długotrwale obsługujących urządzenia ultradźwiękowe obserwuje się również wzmożoną pobudliwość nerwową oraz uczucie stałego rozdrażnienia, osłabienie pamięci, kłopoty z koncentracją uwagi (senność w ciągu dnia oraz nadmierne zmęczenie). W skrajnych przypadkach może dojść do zgonu. Bezpośrednie oddziaływanie energii ultradźwiękowej (poprzez kontakt z drgającym ośrodkiem) może wpływać na czynność układu nerwowego, czynność serca. Możliwe jest wtedy również występowanie bólu i drętwienia rąk, bledniecie i obrzęk palców, a także obniżenie progu czucia bólu i wibracji.
3.2.1.2 Mikroklimat
Mikroklimat wpływa na zdrowie pracownika, jego samopoczucie oraz na wydajność pracy. Na mikroklimat wpływa temperatura powietrza, wilgotność względna powietrza oraz prędkość ruchu powietrza.
Mikroklimat gorący występuje wówczas, gdy temperatura efektywna przekracza 230C dla ciężkiej pracy fizycznej i 250C dla pracy umysłowej
Mikroklimat zimny występuje wówczas, gdy temperatura efektywna nie przekracza
100C i gdy prędkość ruchu powietrza przekracza 3,5 m/s przy temperaturze poniżej 100C
Duże znaczenie ma aktywność fizyczna pracownika, odzież, wiek, płeć, rodzaj wykonywanej pracy, pozycja, w jakiej praca jest wykonywana oraz wielkość wysiłku fizycznego.
Praca w mikroklimacie gorącym może spowodować:
- udar cieplny
- wyczerpanie cieplne
- kurcze cieplne mięśni
- omdlenie cieplne
- zmiany na skórze