Oceany
Ocean – wielka część hydrosfery ziemskiej stanowiąca, stanowiąca rozległy obszar słonej.
Wyróżniamy 5 oceanów:
– Ocean Spokojny;
– Ocean Atlantycki;
– Ocean Indyjski;
– Ocean Arktyczny;
– Ocean Południowy.
W skład oceanów (układów oceanicznych) wchodzą także mniejsze obszary wodne, jak morza, zatoki, kanały, zalewy i cieśniny, które od pełnych wód oceanicznych mogą być oddzielone półwyspami, wyspami bądź archipelagami. Wszystkie te zasoby wodne Ziemi określa się łącznie mianem oceanu światowego lub wszechoceanu.
Morza
Morze – część oceanu, oddzielona od niego przez półwysep, wyspę, łańcuch wysp lub podwodne próg, przez co właściwości jego wód nabierają cech indywidualnych. Czasem nazwę „morze” używa się w stosunku do dużych lub bardzo zasolonych jezior, np. Morze Kaspijskie, Morze Martwe.
Podział mórz
a) otwarte – mające szerokie połączenie z oceanem, np. Morze Arabskie, Morze Norweskie,
Morze Północne
b) przybrzeżne – oddzielone od oceanu przez wyspy lub półwyspy, np. Morze Karskie,
Morze Japońskie, Morze Południowochińskie
c) międzywyspowe – położone wyłącznie między wyspami lub ich archipelagami, np. Morze
Morze Celebes, Morze Jawajskie
d) międzykontynentalne – leżące między kontynentami, np. Morze Śródziemne, Morze
Morze Karaibskie
e) wewnątrzkontynentalne – leżące wewnątrz jednego kontynentu, np. Morze Bałtyckie,
Morze Białe, Morze Azowskie.
Morze bez linii brzegowej Morze międzywyspowe
Morze otwarte Morze przybrzeżne
Morze śródziemne
Prąd morski – ruch wody morskiej wywołany ruchem obrotowym Ziemi i występowaniem wiatrów stałych. Na poszczególnych oceanach tworzą one 5 wielkich kręgów cyrkulacji wody morskiej. W pobliżu brzegów układ prądów modyfikowany jest przez pływy morskie, spływ wód rzecznych i ukształtowanie linii brzegowej. Średnia prędkość powierzchniowych prądów morskich wynosi 10 km na dobę, ale niektóre z nich mogą osiągnąć prędkość nawet 100-150 km na dobę.
Ze względu na temperaturę wody niesionej prądem morskim w stosunku do otaczających wód oceanu wyróżnia się:
a) prądy ciepłe (niosące cieplejszą wodę);
b) prądy chłodne (niosące chłodniejszą wodę).
Prądy te mają duży wpływ na kształtowanie klimatu niektórych regionów kuli ziemskiej, np. ciepły Prąd Północnoatlantycki, stanowiący przedłużenie Golfsztromu, przyczynia się do ocieplenia klimatu Skandynawii, a chłodny Prądu Bengalskiego występujący u południowo-zachodnich wybrzeży Afryki przyczynił się do powstania pustyni Namib.
Ze względu na genezę powstawania, prądy morskie mogą być:
a) wiatrowe – związane z działalnością silnych wiatrów;
b) gęstościowe – wynikające z różnic ciężaru objętościowego wód w różnych miejscach; bardzo często tworzą się pod pod powierzchnią wody, rzadziej na jej
powierzchni;
c) spływowe – powstające wskutek wyrównywania poziomu wód w różnych miejscach; pośrednią ich przyczyną jest dopływ wód słodkowodnych do mórz i oceanów, a
także zwiększone parowanie;
d) kompensacyjne – przywracające równowagę hydrostatyczną, naruszoną przez rózne siły, np. przez wiatry stałe.
Falowanie, fale morskie – ruch przypowierzchniowych warstw wody w zbiornikach wodnych, wywołany zazwyczaj podmuchami wiatru. Energia wiatru zmienia się w energię kinetyczną cząsteczek wody na skutek tarcia na styku wody i powietrza. Cząsteczki wody poruszają się po zamkniętych orbitach kołowych.
Typy falowania wiatrowego:
a) rozwijające się;
b) ustalone;
c) mieszane.
Oprócz najczęściej spotykanych fal wiatrowych wyróżnia się także inne rodzaje fali:
a) fale sejsmiczne – wywołane podmorskim trzęsieniami ziemi (lub osuwiskami); mogą wówczas powstać wysokie i niszczycielskie fale nazywane tsunami, powstałe w
wyniku wybuchu podmorskiego bądź podoceanicznego wulkanu.
b) fale pływowe – wywołane przyciąganiem Słońca i Księżyca
c) fale baryczne (sejsze) – wywołane różnicami ciśnienia atmosferycznego
d) fale okrętowe – wywołane ruchem morskich jednostek pływających
Rzeki
Rzeka – naturalny, powierzchniowy ciek wodny płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek wodny o powierzchni dorzecza powyżej 100 km².
Badaniem rzek zajmuje się dział hydrologii – potamologia.
Początek rzeki może mieć formę źródła lub obszaru źródliskowego, choć nierzadko zdarza się, że rzeka powstaje z połączenia kilku mniejszych potoków lub wypływa z jeziora, lodowca lub bagna. Zasilana jest wodami z opadów atmosferycznych, a także przez wody podziemne. Rzeka stała uchodzi do innej rzeki, jeziora lub morza. Rzeki uchodzące do zbiornika wodnego nazywa się rzekami głównymi, pozostałe to ich dopływy. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny.
Podział rzek:
a) stałe – takie, w których dostawa wody równoważy straty wody, spowodowane parowaniem i
wsiąkaniem;
b) okresowe – występują w strefie suchej w porze deszczowej;
c) epizodyczne – powstają podczas sporadycznych opadów w strefie skrajnie suchej.
Od wielkości zasilania zależy przepływ rzeki, czyli objętość wody, jaka przepływa przez dany profil koryta w jednostce czasu (m3/s).
Przy niskich i średnich stanach rzeka wypełnia tylko swoje koryto; w czasie wezbrań poziom wody podnosi się i rzeka zalewa terasy zalewowe płynąc tzw. łożyskiem. Całość tej długiej, wklęsłej formy terenu powstałej w skutek erozyjnej i akumulacyjnej działalności rzeki nazywa się doliną rzeczną .
Roczny rytm zmian stanów rzeki w dolinie związany z zasilaniem, przepływem oraz zlodzeniem nazywa się ustrojem rzeki (reżimem rzeki).
Wyróżnia się rzeki główne, które uchodzą do zbiorników wody stojącej (oceanu, morza, jeziora) lub kończą swój bieg w piaskach pustyni wsiąkając w podłoże oraz dopływy (prawe i lewe), uchodzące do innych rzek. Rzeka główna wraz z dopływami tworzy system rzeczny. Natomiast obszar, z którego wszystkie wody spływają do rzeki głównej i jej dopływów nazywa się dorzeczem. Dorzecza wszystkich rzek uchodzących do jednego morza lub oceanu tworzą zlewisko tego morza lub oceanu
Granice zlewisk poszczególnych akwenów wyznaczane są przez działy wodne. Na obszarach górzystych, wyżynnych i pagórkowatych przebiegają one zazwyczaj wzdłuż najwyższych wzniesień, natomiast na równinach nie zaznaczają się wyraźne. Nie wszystkie wody powierzchniowe docierają do mórz i oceanów. Dorzecza rzek kończących swój bieg w piaskach pustyni lub w jeziorach bezodpływowych tworzą obszary bezodpływowe. Najczęściej występują one w klimatach suchych lub w głębi lądu, w zamkniętych kotlinach, nieckach lub depresjach.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na rodzaje ujść rzecznych. Ujście deltowe tworzy rzeka wpadająca do płytkiego zbiornika o spokojnych wodach; rzeka rozwidla się na kilka ramion ujściowych, np. Wisła, Wołga, Nil (patrz też rysunek).
Ujście lejkowe (estuarium) powstaje przy głębokich zbiornikach, w których występują znaczne pływy, uprzątające przynoszony przez rzekę materiał skalny; w takich przypadkach rzeka uchodzi do morza jednym korytem, np. La Plata, Kongo, Loara.
W zależności od sposobu i przebiegu zasilania rzeki, stanów jej wody, przepływu i zlodzenia w ciągu roku wyróżniamy następujące ustroje rzeczne (reżimy):
a) lodowcowy – rzeki zaczynają swój bieg w lodowcach, np. Ren, a wahania stanu wód związane są z topnieniem lodowców w porze letniej;
b) śnieżny – wysokie stany wód wiosną w okresie topnienia śniegów, niskie jesienią, np. rzeki Syberii;
c) deszczowy – poziom wód zależy od opadów atmosferycznych.
Wyróżnia się tu:
– deszczowy oceaniczny – zasilanie przez opady równomiernie przez cały rok, stany wód i przepływy wyrównane nieco wyższe w zimie ze względu na mniejsze parowanie, np. Tamiza.
– deszczowy monsunowy – duże wahania poziomu wód z maksimum w okresie letniego monsunu, np. Ganges;
– deszczowy zwrotnikowy – duże wahania stanu wód, wysokie stany w okresie dreszczów zenitalnych, letnie susze powodują wysychanie rzek, wiele z nich to rzeki okresowe, np. rzeki Australii
– deszczowy równikowy – w ciągu roku wysokie stany wód dzięki obfitym opadom, np. Amazonka;
d) śnieżno-deszczowy – z dwoma okresami wysokich stanów wód w związku z topnieniem śniegu i lodów na wiosnę oraz z maksimum opadowym w lecie np. Wisła.
Jeziora
Jezioro – naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie należy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych.
Jezioro przepływowe Jezioro odpływowe
Jezioro dopływowe Jezioro bezodpływowe
Rodzaje jezior ze względu na pochodzenie:
a) kosmiczne – powstałe wskutek uderzeń meteorytów
b) tektoniczne (ryftowe) – wypełniają zagłębienia pochodzenia tektonicznego np. Bajkał, Tanganika,
c) polodowcowe – wypełniają zagłębienia pozostawione przez lodowce
– rynnowe – w rynnach polodowcowych, np. Gopło, Jeziorak,
– morenowe – w zagłębieniach wśród wałów morenowych, np. Śniardwy, Mamry, charaktyzują się dużą powierzchnią, stosunkowo małą głębokością i urozmaiconą
linią brzegową
– wytopiskowe (oczka) – z wytopienia bryły martwego lodu np. Sasek Mały,
– cyrkowe – w cyrkach (kotłach) lodowcowych, np. Czarny Staw, Morskie Oko
d) polodowcowe górskie:
– cyrkowe;
– morenowe;
e) wulkaniczne:
– kraterowe – w kraterach nieczynnych wulkanów, zatamowane przez potoki lawy,
– kalderowe – wypełniające kaldery nieczynnych wulkanów np. Jezioro Albano k. Rzymu
f) przybrzeżne – wskutek odcięcia zatoki przez narastającą mierzeję, Łebsko, Gardno, Resko Przymorskie,
g) deltowe – wskutek nierównomiernej akumulacji w delcie rzeki, np. Druzno, Dąbie,
h) osuwiskowe – na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwisko np. Sareskie (Tadżykistan), Duszatyńskie (Bieszczady),
i) krasowe – w zagłębieniach krasowych np. Jezioro Ochrydzkie (Półwysep Bałkański).
starorzecza – wskutek odcięcia meandru rzeki np. Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie, Druzno.
j) jezioro deflacyjne (eoliczne) – w wyniku wypełnienia utworzonego przez wiatr zagłębienia np. Jezioro Teke (Kazachstan) wytworzone przez ruchy masowe prowadzące do zatarasowania zagłębień terenowych przez osuwiska skalne
Podział jezior ze względu na właściwości wód, napowietrzenia oraz warunków do rozwoju życia:
a) eutroficzne – wody powierzchniowe są bogate w tlen i mineralne substancje odżywcze; latem mają zielonkawe zabarwienie; są tu korzystne warunki do rozwoju życia organicznego;
b) dystroficzne – wody są ubogie w tlen i mineralne substancje odżywcze, natomiast bogate są w substancje pochodzące z niezupełnego rozłożenia szczątków organicznych; często położone są w pobliżu torfowisk i mają brunatny odcień wody i kwaśny odczyn;
c) oligotroficzne – wody sa bogate w tlen, lecz ubogie w mineralne substancje odżywcze; są często głębokie o kamienistym lub żwirowym dnie, niskiej temperaturze wody, są ubogie pod względem flory i fauny.
Bagna
Bagna są to obszary podmokłe z powierzchniową warstwą gruntu okresowo lub stale zatapianą. Tworzą się one nie tylko poprzez zarastanie jezior, lecz także na terenach o wysokim poziomie wód zaskórnych i o utrudnionym odpływie. W bagnie zachodzi proces tworzenia się torfu. Możemy je podzielić na torfowiska wysokie, które są zasilane wodami opadowymi, oraz torfowiska niskie zasilane również wodami rzecznymi.
Lodowce
Lodowce są to nagromadzenia dużej masy lody na powierzchni terenu poruszające się w jednym lub kilku kierunkach.
W zależności od tego, jakie przybierają formy, wyróżniamy kilka typów lodowców:
a) piedmontowy (przedgórski) – tworzy sie z połączenia kilku jęzorów polodowcowych na przedpolu
gór spływających z kilku pól firnowych, np. Alaska;
b) alpejski – charakterystyczny dla obszarów wysokogórskich strefy umiarkowanej o polu firnowym
w obszarze górskim, z którego spływa długi jęzor lodowcowy;
c) lodowce szelfowe – charakterystyczne dla strefy brzegowej lądolodów, ich podstawa znajduje się poniżej poziomu morza i unosi w wodach oceanu lub leży na dnie szelfu, np. Lodowiec Szelfowy Rossa na Antarktydzie.
Miejsce gromadzenia się śniegu, powstawania firnu i lodu lodowcowego, czyli miejsce narodzin i zasilania lodowca nazywa się polem firnowym. W miarę gromadzenia się coraz to większych pokładów lodu, lodowiec w postaci jęzorów lub pokryw zaczyna spływać w dół, poniżej granicy wiecznych śniegów, wykorzystując doliny górskie i inne obniżenia. Jęzor lodowcowy kończy się mniej lub bardziej stromą bramą lodowcową, którą wypływają wody z topniejącego lodu. Jeżeli dostawa lodu przewyższa ablację i czoło lodowca przesuwa się ku przodowi – następuje transgresja lodowca. Gdy dopływ nowego lodu jest równoważony stratami wywołanymi ablacją, to czoło lodowca nie zmienia zasięgu, mówimy wtedy o postoju lodowca. Gdy dostawa nowego lodu jest mniejsza niz ablacja, zmniejsza się zasięg lodowca – mówimy wtedy o regresji lub cofaniu się lodowca. Dzięki takiemu mechanizmowi ruchu lodowce mogą wystepować poniżej granicy wiecznego śniegu, nawet w klimacie ciepłym.
Lodowce zimne
Lodowce zimne to takie lodowce, których temperatura jest niższa od temperatury topnienia lodu. Składają się z lodu stałego (bez wody). Taki lodowiec jest „przymarznięty” do podłoża. Siła z jaką lód jest związany z podłożem jest większa niż siła wiążąca lód, więc lodowce zimne poruszają się za pomocą względnego przemieszczania warstw lodu (warstwa przygruntowa jest nieruchoma). Efektem tego jest prawie całkowity brak erozji w przypadku lodowców zimnych – lodowce antarktyczne prawie nie zawierają rumoszu skalnego.
Lodowce ciepłe
Lodowce ciepłe to lodowce, które w całej objętości (za wyjątkiem zmieniającej się wraz ze zmianami pór roku temperatury warstwy powierzchniowej) mają temperaturę topnienia. Lodowce takie są nasączone wodą w całej objętości. Temperatura takiego lodowca spada wraz z głębokością, bo wraz z głębokością spada temperatura topnienia lodu. Ciepło geotermalne topi lodowiec od spodu (w tempie rzędu 0,5 cm rocznie) i lodowiec przesuwa się, ślizgając się po warstwie wody.
Lądolód Antarktydy jest (w dominującej części) lodowcem zimnym. Większość pozostałych lodowców jest typu ciepłego.
Lądolody – lodowce o ogromnych rozmiarach i poruszające się promieniście we wszystkich kierunkach; tworzą płaską lub wypukłą tarcze zbudowaną z lodu i śniegu o dużej miąższości rozpływającą się na wszystkie strony.
